Söguendurskoðun og fullveldi

(Birtist á eggin.is 23. mars 2010)

Víðsjá útvarpsins föstudaginn 5. febrúar lagði fyrir fjóra fræðimenn spurninguna „hvort gamlar og úreltar hugmyndir um sögu þjóðarinnar stjórni umræðu um brýn málefni“. M.ö.o. hvort þjóðernishyggjan þvælist fyrir Íslendingum. Hluti af sama vandamáli var spurningin af hverju svo mikið bæri á milli söguvitundar þjóðarinnar og söguskoðunar fagsagnfræðinga. Þau fjögur, sagnfræðingarnir Guðmundur Hálfdanarson, Sverrir Jakobsson og Ragnheiður Kristjánsdóttir og svo Úlfar Bragason íslenskufræðingur, voru mjög samstíga í svörum sínum. Já, þjóðin er enn í hugarhlekkjum þjóðernishyggju sem torveldar henni að fást við vandamál nútímans. Það var ekkert óvenjulegt við málflutning þessa fólks, ég bregst einmitt við honum af því hann er dæmigerður fyrir stóra hópa menntamanna.

Hvernig þvælist þjóðernishyggjan fyrir? Jú, segja menn, í góðærinu var óheft þjóðremba virkjuð í þágu útrásarkapítalista og í eftirköstunum nota menn sömu þjóðernisorðræðu, tala um „umsátur“ útlendinga, æsa þjóðina til að hafna Icesave-samningnum o.s.frv. Okkur hefnist fyrir þetta en Íslendingar læra aldrei neitt, vaða alltaf áfram í stað þess að leita samvinnu við önnur lönd. Ragnheiður Kristjánsdóttir hélt að því miður hefðum við (væntanlega þjóðin) enn ekki „lært að skammast okkar“.

            Þjóðrembingsleg afstaða Íslendinga, segja þau, hvílir á þjóðernislegri söguskoðun. Hún byggir aftur á goðsögnum eins og þeirri að frelsi og fullveldi hafi skapað framfarir Íslands og að sjálfstæðið hafi verið afurð mikillar baráttu. Sannleikurinn sé hins vegar sá að sjálfstæðisbaráttan hafi byggst meira á afturhaldi en framfarahugmyndum og fullveldið hafi komið sem gjöf eða söguleg tilviljun. 

            Í ofanskráðu verða tvær hugmyndastefnur að einni: annars vegar ákveðin útgáfa af svonefndri „íslenskri söguendurskoðun“ sem sló í gegn um og upp úr 1990 og hins vegar það sem ég kalla kratíska afstöðu til íslensks sjálfstæðis og fullveldis. Kratíska afstaðan felst í að taka sterklega undir söguendurskoðunina og ganga langt í henni.

Það er óhjákvæmilegt að skoða söguendurskoðunina í tengslum við þjóðfélagsumræðu sem fram fór á sama tíma. Þá stóð yfir mikil sóknarlota í Evrópusamrunanum og leiddi af sér sameiginlegan „innri markað“ og einnig inngöngu Norðurlandanna (í kjölfar Danmerkur) í ESB og EES árin 1992–1994.  Umrædd breyting á ESB, ennfremur tilkoma NAFTA í Ameríku og Úrúgvælota GATT (1994) snérust um eitt og sama hnattvæðingarprinsipp: um frjálst flæði fjármagns og fjárfestinga milli landa. Stóauðvaldið leit nú á fullveldi þjóðríkja sem alvarlegan hemil á athafnafrelsi, og þessi boðskapur sló óðara í gegn hjá efnahagselítu, hagfræðingum og stjórnmálamönnum á Vesturlöndum. Á Íslandi urðu línur aðeins flóknari vegna spurningarinnar um yfirráð yfir fiskimiðunum. Hérlendis urðu því markaðskratar meiri málpípur ESB en gamaldags hægrimenn.

Svo kom íslenska hrunið, AGS og ESB-umsókn nýrra stjórnvalda. Var þá fullveldi Íslands afskrifað enn ákafar en áður, ekki síst af fjölmiðlafólki. Almenningur hefur ekki tekið undir það og virðist bara forherðast í sjálfstæðisvilja sínum og fúlsar við Icesave-samningnum sem aðgöngumiða að ESB. Þá grípa evrópusinnar – fræðimenn jafnt sem aðrir – til þeirra undarlegu röksemda að kenna íslenskri þjóðernishyggju um útrásina og hrunið. Það er þó reginfirra. Meginstef þjóðernishyggju er að ríki skuli fylgja þjóðernislínum og vera sjálfstæð. Þjóðir sem samfélagsheildir með sameiginlega menningu séu hinn eðlilegi grundvöllur stjórnmála og ríkisvalds. Hugmyndafræði útrásarmanna var hins vegar aljóðahyggja auðstéttarinnar. Fyrsta boðorðið þar er frjálst flæði fjármagnsins milli landa.

            Í íslenskri söguendurskoðun er marxískri stéttgreiningu stundum beitt til að stimpla sjálfstæðisbaráttuna afturhaldssama. En þegar sama fólk talar um ESB og AGS sem nú hafa svínbeygt íslenska ráðherra í röðum þá hverfur öll róttæk greining og talað er um þær sem „alþjóðasamfélagið“ eins og um óháða aðila væri að ræða.  Stórveldapólitík, heimsvaldastefna og valdahlutföll heimskapítalismans eru einkennilega fjarverandi í þessari vinstriorðræðu. Yfirgangurinn er víst einkum Íslands megin!

            Fjármálakerfi og regluverk Evrópska efnahagssvæðisins hefur reynst Íslendingum ofurdýrt og ógnar fullveldi landsins. Íhlutun AGS í íslensk stjórnmál sömu leiðis. Skilyrði þjóða til sjálfsákvörðunar er vissulega vandamál sem þarf að ræða. En sjálfstæðisvilja þjóðarinnar get ég ekki litið á sem vandamál.