Í orkupökkunum er fjórfrelsi ESB innleitt í
íslenska orkugeirann og þær reglur ýta til hliðar íslenskri orkulöggjöf.
Í lögum sem afnema frystiskyldu á hráu kjöti er fjórfrelsið líka
innleitt og ýtir til hliðar íslenskum fyrirvörum og íslenskri
matvælalöggjöf. Íslenska stjórnmálastéttin er sameinuð um þetta að
undanateknum Miðflokknum (og Flokki fólksins í orkupakkamáli). Í
utanríkismálum undafarin ár hefur íslenska stjórnmálastéttin verið
algerlega sameinuð í einni blokk: í refsiaðgerðum BNA og ESB gegn
Rússum, flugskeytaárásum BNA & co á Damaskus, NATO-æfingunni Trident
Juncture á Íslandi í haust, stuðningi við valdaránstilraun í Venesúela.
Og fjölmiðlarnir: Í öllum þessum framantöldu málum og málaflokkum eru
hinir ráðandi fjölmiðlar í landinu sameinaðir þessari í sömu fylkingu.
Engin hjáróma rödd heyrist.
Það kostar sitt að vera stofuhæfur
Hlutskipti
VG er hér umhugsunarefni. Ekki bara er flokkurinn formlega and-NATO og
andsnúinn ESB-aðild. Miðað við alla ímynd VG fyrir nokkrum árum hefði
talist óhugsandi að flokkurinn styddi nokkurt þessara mála. En alla
þessa úlfalda hefur VG gleypt. Það var verðið sem flokkurinn þurfti að
greiða til að geta talist stjórntækur og hæfur í „betri stofu“
stjórnmálanna.
Það hefur yfirleitt einkennt þessi framantöldu mál
að þau hafa farið gegnum Alþingi nokkurn veginn sjálfkrafa og
umræðulítið. Það á við um öll framantalin utanríkismál, þau fóru
þegjandi í gegn. Þriðji orkupakkinn er að því leyti undantekning þar sem
Miðflokkurinn og Flokkur fólksins veita mótspyrnu og eru enda óðara
stimplaðir sem þjóðernispopúlistar, en það er einmitt einkunn sem
skilgreinir fólk út úr „betri stofunni“.
Hvað er „betri stofan“?
Hún er sá hugmyndalegi og pólitíski rammi sem leyfður er nú um stundir í
íslenska valdakerfinu. Í efnahagsmálum markast ramminn af alþjóðavæddri
frjálshyggju. Hafni menn þeim ramma, þeirri grundvallarforsendu, verða
þeir utangarðsmenn, til hægri eða vinstri. Í alþjóðamálum er ramminn
einfaldur: skilyrðislaus stuðningur við stefnu og aðgerðir NATO (stefnu
sem stjórnað er frá Washington). Það skiptir engu máli hvort flokkarnir
skilgreina sig til hægri eða vinstri eða hvort þeir styðja formlega
tilveru NATO eða ekki.
Geldingin – valdaafsal stjórnmálanna
Við
erum vitni að geldingu stjórnmálanna. Hún felst í því að nokkrir
afgerandi málaflokkar eru teknir út fyrir sviga. Stjórnmálastéttin
stendur í fyrsta lagi sameinuð um nokkur aðalatriði, og er sameinuð í
því að taka þau „út fyrir sviga“, úr umræðunni. Í öðru lagi er hún
sammála um að rífast heiftarlega um aukaatriðin.
Efnahagslega
þungvægasta atriðið sem sameinast er um á þennan hátt eru reglur
alþjóðavæddrar frjálshyggju. Þórlindur Kjartansson skrifar 12. apríl í
Fréttablaðið
greinina „Hvernig gat þetta gerst?“ Hann ræðst gegn þeim sem hafna
vilja Þriðja orkupakkanum. Þetta séu „uppivöðsluseggir“ í ætt við Trump,
þetta sé „afturhald“ og „andstaða við frjálsa verslun, alþjóðlega
samvinnu og mannréttindi“ og þeir stefni á „upplausn“.
Þessu svaraði Gunnar Smári Egilsson samdægurs á fésbók Sósíalistaflokksins:
„Það
vantar eitt mikilvægt atriði í þessa greiningu á upplausn samfélagsins í
kjölfar tímabils nýfrjálshyggjunnar, sem því miður virðist vera
stjórnmálastefna og tímabil sem Þórlindur vísar til sem uppbyggingar
frjálsra viðskipta, alþjóðlegs samstarfs og mannréttinda. Hið rétta er
að undir slíkum slagorðum og yfirvarpi hafa völdin verið færð frá hinum
pólitíska vettvangi út á hinn svokallaða markað á liðnum fjórum
áratugum, færð frá vettvangi þar sem hver maður hefur eitt atkvæði yfir á
vettvang þar sem hver króna hefur eitt atkvæði. Á þessum tímabili voru
stjórnmálin skræld að innan allri merkingu og inntaki, eitt megin
einkenni þessa tíma var sannfæring um að stjórnmálin væru ekki lausnin
heldur vandinn, hinn svo kallaði markaður var bæði lausnin, leiðin og
markmiðið. Það sem Þórlindur kallar frjáls viðskipti, alþjóðlegt
samstarf og mannréttindi varð í reynd að markaðsvæðingu allra geira
samfélagsins, alþjóðavæðingu sem þjónaði hagsmunum alþjóðlegra
fyrirtækja en braut niður réttindi launafólks og dró úr völdum hins
lýðræðislega vettvangs...“
Þetta sem Gunnar Smári nefnir
„valdaafsal hins lýðræðislega vettvangs til hins svokallaða markaðar“ er
nokkurn veginn það sama og ég nefni geldingu stjórnmálanna. Það er
þetta sem meira en nokkuð annað hefur holað innan lýðræðið á seinni
árum. Gunnar Smári bendir á að þetta „valdaafsal“ sé tvíþætt:
„markaðsvæðing allra geira samfélagsins“ og „alþjóðavæðing sem þjónaði
hagsmunum alþjóðlegra fyrirtækja“. Frjálshyggjan og alþjóðavæðingin
(hnattvæðingin) eru tvö ferli en þau ferli eru þó kyrfilega samofin. Í
Evrópu fer alþjóðavæðingin helst fram þannig að skrifræðið í Brussel
yfirtekur stjórn mála frá þjóðþingum álfunnar, í einum málaflokki af
öðrum. Orkupakkarnir eru gott dæmi um það. Orkan er markaðsvædd, gerð að
vöru á markaði hæstbjóðenda (aðrir málaflokkar skrifræðisvæðingar ESB
eru t.d. fjármálaregluverk, fjármálaeftirlit, persónuvernd,
innflytjendastefna, vinnumarkaðsmál, reglur um útboð verkefna,
matvælalöggjöf).
Frá u.þ.b. 1990 (fall Sovétsins) hefur
hnattvæðing kapítalismans stormað fram og hnattvæðingarhyggjan verið
ríkjandi hugmyndafræði á heimsvísu. Auðvaldið í sóknarham. Opna skyldi
lönd og álfur fyrir auðhringana: með stofnun NAFTA,
Maastrichtsamkomulagi ESB, Úrúgvælotu GATT, stofnun
Alþjóðaviðskiptastofnunar (WTO), TISA, TTIP; allt eru þetta verkfæri
hnattvæðingar, hafa það meginhlutverk að tryggja frjálst flæði
fjármagnins og takmarka sem mest möguleika þjóðríkja og þjóðþinga til að
stjórna eigin efnahagsmálum. Kjarni og eðli hnattvæðingarhyggjunnar er
efnahagsleg nýfrjálshyggja. En búningur og yfirskriftir hennar eru
„alþjóðleg samvinna“, „viðskiptafrelsi“, „lýðræði“. Og markaðskratar
hafa búið til sinn sérstaka „sósíalíska“ búning utan á sömu
efnahagsstefnu.
ESB fékk núverandi form og nafn 1993 (í
Maastricht), byggt utan um innri markað fjórfrelsisins. Það er kjarni
þessa sambands. Samtímis var EES búið til sem forgarður þess og aðilum
EES-samningsins gert að taka einhliða við megninu af lögum og
tilskipunum Framkvæmdanefndarinnar í Brussel og undirgangast sama
fjórfrelsi – með undanþágum varðandi sjávarútveg og landbúnað fyrir þá
sem ekki voru tilbúnir til fullrar inngöngu strax.
Og ESB gekk
skrefi lengra. Sambandið setti sér stjórnarskrá árið 2004. Það var
fyrsta stjórnarskrá í heimi sem mælti fyrir um ákveðna efnahagspólitík –
hvað annað en frjálshyggjuna, fjórfrelsið?! Þessi stjórnarskrá var að
vísu felld af Hollendingum og Frökkum í þjóðaratkvæðagreiðslu. En þá var
hún, eða 95% hennar, bara lögð fram aftur og löggilduð
(þjóðaratkvæðagreiðslu sleppt!) en ekki kölluð stjórnarskrá heldur
sáttmáli, Lissabonsáttmálinn. Og gegnum EES-samning gildir hann á
Íslandi líka. Sem sagt markaðsvæðing og skrifræðisvæðing ESB er ekki
sitt hvað, það er tvíeitt fyrirbæri. En stefnan er negld föst af
skrifræðisbákninu og ekki á valdi kjósenda að breyta henni.
Íslenska
stjórnmálastéttin hefur (nokkurn veginn heil og óskipt) gengist inn á
grundvallarforsendur hnattvæddrar frjálshyggju, stefnu NATO í
alþjóðamálum o.s.frv. Málpípur valdsins, eins og t.d. Þórlindur
Kjartansson, búa svo til nýjar grundvallarandstæður í stjórnmálum í
staðinn fyrir stéttaandstæðurnar: andstæðurnar á milli „framsækni“ og
„afturhalds“, eftir því hvort menn styðja hið markaðsfrjálslynda
„frjálsa flæði“ milli landa og svæða eða ekki. En í þessum
grundvallarandstæðum er hefðbundið hægri (t.d. Sjálfstæðisflokkurinn og
Viðreisn) og hefðbundið vinstri (Samfylking og VG) saman í liði,
fylgjandi „frelsi og fjölmenningu“ en hitt liðið kallast þá
„þjóðernissinnar“, „ostopafullur minnihluti“, „uppivöðslusesggir“,
„afturhald“, enda skal umræðan um „fjórfrelsið“ tekin út úr „betri
stofunni“ og helst „út fyrir sviga“ stjórnmálanna.
Kerfisflokkarnir
eru sem sagt orðnir að einni samsteypu í stóru málunum eins og
efnahagsstjórn, og í öllum utanríkismálum. En auðvitað verður að fela
þessa miklu samtöðu. Þess vegna verða flokkarnir fyrir kosningar að gera
sem allra mest úr því sem á milli ber (þó það séu í raun aukaatriði)
svo að kjósendur fái á tilfinninguna að þeir ráði einhverju um þá
stjórnarstefnu sem verður ofan á.
Piketty um brahmínvinstri og markaðshægri
Franski þjóðhagfræðingurinn Thomas Piketty sló í gegn á heimsvísu með bókinni
Capital in the Twenty-First Century frá 2014 (rannsóknir sem Stefán Ólafsson og Arnaldur Sölvi Kristjánsson kynntu og nýttu sér í bókinni
Ójöfnuður á Íslandi).
Í fyrra lagði Piketty fram aðra greiningu sem ennþá er miklu minna
umtöluð, hefur enda ekki enn fengið mikla dreifingu, sem hún á þó
skilið. Titillinn er
Brahmin Left vs Merchant Right.
Þar gerir hann mikla úttekt á kjörfylgi flokka í Frakklandi, Bretlandi
og Bandaríkjunum á tímabilinu 1948-2017, og sýnir fram á ákveðna
eðlisbreytingu sem orðið hefur á hefðbundinni skiptingu í vinstri og
hægri. Piketty skrifar í inngangi:
„Hnattvæðing og hækkað
menntunarstig hefur skapað nýja vídd ójafnaðar og átaka og leitt til
þess að fyrri bandalög byggð á stéttum og tekjuskiptingu hafa veikst og
ný tvískipting hefur þróast“... [og áfram skrifar hann] „Á sjötta og
sjöunda áratug 20. aldar var stuðningur við „vinstri sinnaða“
(sósíalíska og sósíaldemókratíska) flokka í kosningum tengdur minni
menntun og lágtekjuhópum. Þetta svarar til þess sem kalla má stéttbundið
flokkakerfi: lágstséttakjósendur skilgreindir út frá mismunandi þáttum
(lágmenntun, láglaunum o.s.frv.) hafa tilhneigingu til að kjósa sama
flokk eða bandalag á meðan yfirstétta- og millistéttakjósendur út frá
mismunandi þáttum hafa tilhneigingu til að kjósa hinn flokkinn eða
bandalagið.
Frá og með áttunda áratug hafa „vinstri“
atkvæðin smám saman tengst einkum kjósendum með hærri menntun. Það er
ástæða þess að ég kýs að kalla flokkakerfið á fyrsta og öðrum áratug 21.
aldar „fjölelítu flokkakerfi“. Hámenntaelítan kýs nú „vinstri“ en
hátekju- og stóreignaelítur kjósa ennþá „hægri“ (vissulega minna en
áður). Þ.e.a.s. að „vinstri“ hefur orðið flokkur menntaelítunnar
(brahmína) en „hægri“ má skoða sem flokk kaupsýsluelítunnar
(markaðshægri). Ég sýni fram á að sama umbreyting hefur orðið í
Frakklandi, Bandaríkjunum og í Bretlandi þrátt fyrir margs konar
ólíkindi í flokkakerfum og stjórnmálasögu þessara landa.“
„Brahmínar“
sem Piketty talar hér um vísar til hæstu stéttarinnar af fjórum innan
hindúismans. Brahmínar eru prestar og fræðimenn. Samkvæmt því er
menntaelítan orðin að prestastétt hnattvæðingarinnar og nýtur á ýmsan
hátt molanna sem falla af hennar borði. Brahmínarnir hafa yfirtekið
hefðbundnu vinstriflokkana sem jafnframt hafa yfirgefið hina gömlu
stéttapólitík. Verkalýðsstéttin hins vegar hefur fallið niður á milli
stóla og er á flestan máta tapari markaðsvæðingar og hnattvæðingar,
finnst hún vera svikin og leitar eitthvert annað. Það er skiljanlegt: Ef
flokkur snýr baki við stéttinni snýr hún óhjákvæmilega baki við honum
líka.
Rannsókn Piketty nær líka yfir hraðan vöxt popúlismans á síðari árum:
„Að því er ég best veit er rannsókn mín sú fyrsta sem tengir vöxt
„popúlismans“ við það sem kalla má „elítu-þróun“, þ.e.a.s. stigvaxandi
þróun „fjölelítu“-flokkakerfis þar sem hvort hinna tveggja ráðandi
bandalaga sem skiptast á að hafa völdin endurspeglar viðhorf og hagsmuni
sinnar elítu (menntaelítu eða kaupsýsluelítu).“
Þessi greining á popúlisma er í dágóðum samhljómi við það sem þessi skriffinni hér hefur áður skrifað um fyrirbærið.
Sjá hér.
Elítugreining Piketty virkar skarpleg og sannfærandi fyrir Ísland líka.
Hún hjálpar manni við að skilja stéttbundinn (og hrokafullan)
málflutning til stuðnings Þriðja orkupakkanum. Hún setur líka í
upplýsandi samhengi dvínandi fjöldafylgi sósíaldemókrata (Evrópu) og
ekki síst færslu á verkalýðsfylgi margra þeirra yfir til nýrra
popúlískra flokka.
