Vígvæðing norðurslóða

(birt á neistar.is 20. ágúst 2019)

Ný hervæðing á Keflavíkurflugvelli er liður í vígvæðingu norðurslóða, Norður-Atlantshafsins og Norður-Íshafsins. Hver vígvæðingarfréttin rekur aðra.

A. Á undanförnum mánuðum hefur útvarpið sagt nokkrar fréttir af viðamiklum framkvæmdum á Keflavíkurvelli á vegum (aðallega) Bandaríkjahers, aðstöðu fyrir fleiri kafbátaleitarvélar, íbúðir fyrir meira en þúsund hermenn og uppfærsla ratsjárkerfa í fjórum landshornum. Hægt verður að taka við allt að tveimur orrustuflugsveitum hvenær sólarhringsins sem er, í hverri flugsveit jafnan 18 til 24 orrustuflugvélar o.s.frv.
B. Mike Pence varaforseti Bandaríkjanna væntanlegur í opinbera heimsókn til Íslands fjórða september til viðræðna við Katrínu og Guðlaug Þór. RÚV vitnar í vef Hvíta hússins: „Í heimsókninni mun varaforsetinn leggja áherslu á hernaðarlegt mikilvægi Íslands á Norðurslóðum... Einnig verður lagt áherslu á [svo] aðgerðir NATO gegn umsvifum Rússa á svæðinu og tækifæri til aukinna viðskipta og fjárfestinga.“ Sjá hér.
C. Að lokinni Íslandsför heldur Pence til Bretlands. Auk efnahagsmála ætlar hann þar að „ræða við Breta um hvernig best sé að stemma stigu við árásargirni Írans í Miðausturlöndum og víðar, og hvernig svara eigi ógninni sem stafi af Kínverjum.“ Sjá hér.
D. Á heimleið frá Póllandi – til að minnast 80 ára innrásar Þjóðverja þar – kemur Donald Trump við í Kaupmannahöfn til að funda með Mette Frederiksen forsætisráðherra Dana. Samkvæmt mörgum fréttaveitum er fyrsta atriði á dagskrá að „ræða norðurslóðamál“, með sérstöku tilliti til Grænlands. Því til staðfestingar verða á fundinum einnig formaður grænlensku landstjórnarinnar og lögmaður Færeyja. Það sem gerir Danmörku spennandi fyrir forusturíki Vestursins eru yfirráðin yfir Grændlandi sem gefur aðgang að Norður-Íshafinu. Tal hins opinskáa forseta BNA við fjölmiðla um áhuga á að kaupa Grænland talar sínu máli, er púslubiti í þessari mynd. „Trump sagði landlegu Grænlands hernaðarlega mikilvæga og því sé áhuginn fyrir hendi“ segir í fréttum RÚV. NÝJASTA 21/8: Nú hefur Trump aflýst heimsókninni þar sem danski forsætisráðherrann vilji ekki ræða „sölu Grænlands“. Trump er greinilega móðgaður og móðgar Dani (og enn frekar grænlendinga). Þá blasir líka við að hernaðarlegt mikilvægi Grænlands var hið eina í heimsókninni sem skipti BNA einhverju máli.
E. Þriðja Bandaríska stórmennið heiðraði Ísland með nærveru sinni, Mike Pompeo í febrúar sl. Hann ræddi við Guðlaug Þór Þórðarson um „hvert sé best að flytja hergögn og annað, til að tryggja öryggi á norðurslóðum“, og sagði að Ísland yrði „ekki vanrækt lengur“. Sjá grein Neista: „Herinn: út um framdyr, inn um bakdyr."
F. Bandaríkjastjórn endurræsti í fyrra Atlantshafsflotann (United States Second Fleet) sem hún hafði leyst upp árið 2011. Hún „ætlar honum hlutverk á hafsvæðum fyrir norðan Ísland. Viðbúnaður á Keflavíkurflugvelli tekur mið af þessu“, skrifar Björn Bjarnason í Mbl. 9. ágúst. Sjá hér.
G. NATO-flotaæfingar við Ísland eru nú haldnar ár eftir ár: Árið 2017, Exercise Dynamic Mongoose, 11 herskip, 5 kafbátar og 2000-3000 sjóliðar frá 9 NATO-ríkjum. Árið 2018, Trident Juncture 10 herskip með um 6000 sjóliða æfðu við Ísland í október (sem var upphaf að 10-falt stærri æfingu í Noregi).
H. Í maí í vor tók Ísland við formennsku í Norðurskautsráðinu á fundi utanríkisráðherra ráðsins í Rovaniemi í Finnlandi. Samkvæmt hefðinni snúast fundir ráðsins um annað en öryggismál. Á fundinum kom þó skýrt í ljós gildi ráðsins séð af bandarískum sjónarhóli. Pompeo utanríkisráðherra var mættur og lýsti yfir: “Þetta er stund Ameríku til að standa upp sem heimskautaþjóð... Svæðið er orðið að vettvangi hnattrænna valda og samkeppni.“ Pompeo talaði býsna dólgslega á þessum fundi og hann beindi spjótum sínum nú einkum gegn Kína (sem þarna var áheyrnaraðili) og talaði um „ásælni“ Kína á svæðinu, vísandi einkum til norðursiglingaleiðarinnar til Evrópu. Sagði svo: "Árásargjörn hegðun (aggressive behaviour) Kína annars staðar sýnir okkur hvernig Kína mun fara með norðurslóðir.“ Sjá hér.

Danska valdið í góðu lagi: bókin Hnignun, hvaða hnignun?

(birtist á Neistar.is 14. ágúst 2019)

                                                    Landið undir dönsku valdi. Íslandskort frá 1590

Síðastliðið haust sendi Axel Kristinsson frá sér bókina Hnignun, hvaða hnignun? Goðsögnin um niðurlægingartímabilið í sögu Íslands. Á bókarkápu stendur: „Um hríð hafa flestir Íslendingar trúað því að miðbikið í sögu þeirra á árnýöld sé tími hnignunar, eymdar og volæðis... Hér eru færð rök fyrir því að hugmyndin um hnignun og niðurlægingartímabil sé pólitísk goðsögn – mýta – sem var búin til í sjálfstæðisbaráttunni á 19. öld og þjónaði þörfum hennar með því að mála erlend yfirráð sem dekkstum litum.“

Í formála segir: „Þetta er deilurit fremur en eiginleg sagnfræðileg rannsókn og er ætlað að vekja umræðu og efasemdir, einkum meðal almennings.“ Axel er prýðsivel ritfær, stíll hans raunar alþýðlegur, hann þekkir fræðasviðið vel og skapar því breitt yfirlit. Sumum helstu niðurstöðum hans er ég þó alveg ósammála. Þessi ritdómur hér er innlegg í þessa „umræðu meðal almennings“, mætti kalla hann „deiluritdóm“ um „deilurit“.

---

Nokkrum kenningum um hnignun hafnað
Nokkrar kenningar eru til um orsakir hnignunar. Axel hafnar þeim öllum (misharkalega), einfaldlega af því hann telur enga hnignun hafa átt sér stað. Langmest púður fer í að hafna kenningunni um stöðnun og hnignun landsins á árnýöld (sérstaklega á 17. og 18. öld) vegna erlendra yfirráða, viðhorf sem verið hefur fastur hluti af sjálfsmynd Íslendinga í meira en öld (sjá síðar).

Reyndar byrjar Axel á að fjalla um nýlega og öfgakennda útgáfu hnignunarkenningar: Að Ísland hafi fyrir aldamótin 1900 verið eitt fátækasta eða jafnvel „fátækasta land í Evrópu“. Sú útgáfa hefur talsvert verið notuð af stjórnmálamönnum og bloggurum eftir 2000 og hvað mest var hún viðhöfð á útrásarárunum fyrir hrun. Axel rekur notkun þessarar klisju í stórum stíl til afbökunar fólks á orðum Guðmundar Jónssonar, sérfræðings í hagsögu, sem komst að eftirfarandi niðurstöðu árið 1999 í bókinni Hagvöxtur og iðnvæðing: „Þjóðhagsreikningar sýna ótvírætt að Ísland var eitt fátækasta land Vestur-Evrópu á seinni hluta 19. aldar...“ Hér miðar Guðmundur Jónsson við landsframleiðslu á mann. Axel andmælir ekkert þessari niðurstöðu Guðmundar en bendir réttilega á að í þessu efni sé reginmunur á „Vestur-Evrópu“ og „Evrópu“. Hins vegar slær svo Axel nokkrum sinnum fram í bókinni því gagnstæða við niðurstöðu Guðmundar og segir: „Við höfum áður séð (í 1. Kafla) að miðað við landsframleiðslu á mann var Ísland alls ekki fátækt land á síðari hluta 19. aldar...“ (bls. 108).

Ein orsakakenningin er sú sem skýrir stöðnun/hnignun með hömlum á verslunar- og atvinnufrelsi. Áður kenndu sagnfræðingar einkum danska valdinu um það, en á seinni árum hefur orðið algengt að kenna um íhaldssemi í bændasamfélaginu sem hamlaði gegn þróun útgerðar og borgaralegra atvinnuhátta. Axel kallar þessa kenningu „frjálshyggjukenninguna“ og hafnar henni að miklu leyti.
Önnur vinsæl kenning segir að þjóðin hafi ofnýtt og rányrkjað landið, að landið á sínu lága þróunarstigi atvinnuhátta hafi ekki borið meira en 50.000 manns, þá verið fullsetið, og hafi það valdið landeyðingu ef mannfjöldinn fór hærra. Þessar tvær orsakakenningar (atvinnuhömlur, rányrkja) eiga það sammerkt að telja að íhaldssamir búskapar- og samfélagshættir hafi leitt til hnignunar. Í samfloti við Árna Daníel Júlíusson hafnar Axel því alveg að landbúnaðurinn hafi ekki getað brauðfætt fleira fólk og færir fyrir því ýmis sterk rök. Hann álítur að búandlýðurinn hafi einfaldlega framleitt eins mikið og hann hafði þörf fyrir en ekki meira, þar til búskapur fyrir markað tók sig upp á 19. öld. Og Árni Daníel hefur vissulega náð að sá efa um goðsöguna af stöðnun landbúnaðarins.

---

Eyjaáhrifin
Í stað þessara kenninga setur Axel fram aðra. Um mannfjöldaþróun sem afgerandi og sjálfstæðan orsakaþátt. Stöðnunina í mannfjöldaþróun á Íslandi í margar aldir telur Axel að rekja megi til drepsótta og þess sem hann kallar „eyjaáhrifin“ í munstri og virkni smitsjúkdóma: að sóttir komi sjaldnar í eyjar en geysi því skæðar þegar þær koma. Þetta hafi valdið mannfæð á Íslandi og síðan telur hann mannfæðina vera helstu skýringuna á hægri efnahagsþróun. Þar við bættist sterk staða bænda sem unnu gegn því að of margir fengju að stofna heimili. Og samanlagt: „Margt af því sem telja má til sérkenna Íslands og hefur gjarnan verið bent á sem hnignun er í raun ekkert annað en afleiðing af mannfæð tímabilsins“ (133).