Fjármálavæðingin og móthverfur kapítalismans

(Birtist á eggin.is 13. ágúst 2010)

Í áramótaávarpi sínu sagði Jóhanna Sigurðardóttir  m.a.: „Hugmyndir eru máttugar, bæði til góðs og ills…. Þannig hefur sú hugmynd leikið okkur grátt að gróði og arður til hluthafa sé helsta stýriafl og drifkraftur fyrirtækja.“ Hún talaði eins og þetta væri  hugmynd sem hefði nýlega orðið til á Íslandi, í aðdraganda hrunsins og hefði svo leitt til hrunsins. En hún var í raun að lýsa hversdagslegri hegðun dæmigerðustu kapítalista um heim allan.

Eldri samfélög manna framleiddu út frá þörfum sínum, út frá notagildi framleiðslunnar. Aftur á móti eru það sögulelgar forsendur auðvaldsskipulagsins að kapítalistinn framleiðir fyrst og síðast til að græða peninga. Hann horfir ekki á notagildi framleiðslunnar heldur skiptagildi hlutanna, markaðsgildi þeirra, af því hann framleiðir vörur fyrir markað. Vöruframleiðslan er kjarni auðvaldsskipulagsins og varan er grunneining (fruma) þess, samkvæmt skilgreininu Karls Marx.

Fókus auðherrans á peningana hefur orðið eindregnari í tímans rás. Í upphafi iðnaðarkapítalismans var var auðherrann gjarnan uppteknari af framleiðslunni sem slíkri og hægfara uppbyggingu fyrirtækis en með þróun hlutabréfamarkaða urðu peningarnir eina áhugasvið hans. Hvað framleitt er skiptir hann þá litlu máli. Í þessum forsendum liggja spírur kreppunnar. Marx orðaði það svo:

„Framleiðsluferlið er fyrir kapítalistann aðeins óhjákvæmilegur milliliður, ill nausyn til að hann geti grætt peninga. Allar auðvaldsþjóðir eru þess vegna á tímabilum undirlagðar örvæntingarfullum tilraunum til að græða peninga án þess að leggja leið gegnum framleiðsluferlið.“ (Capital, volume II, bls. 58, Moskva 1971)

Móthverfan milli framleiðslukerfis (raunhagkerfis) og fjármálageirans er ein af mörgum móthverfum kapítalismans. Hún birtist t.d. þannig að framleiðslugreinar flytjast burt frá þróuðum (vestrænum) auðvaldslöndum en á móti kermur vöxtur fjármálageirans þar. Fjármálageirinn tekur til sín sístærri hluta af sameiginlegum gróða efnahagaskerfisins, ekki síst á kostnað framleiðslugeirans. Hin gríðarlega þensla fjármálageirans er mesta og mikilvægasta breyting sem orðið hefur á kapítalismanum á síðustu 3-4 áratugum. Þetta nefna ýmsir, m.a. margir marxistar, fjármálavæðingu. Móthverfan bistist einnig þannig að gömul og gild fyrirtæki í framleiðslu og þjónustu háþróaðra auðvaldsríkja verða að eignarhalds- og fjárfestingarfélögum. Það að fjárfesta og eiga verður aðalverkefni þeirra í stað framleiðslu og rekstrar. Dæmi um slíkt úr íslensku efnahagslífi eru fjárfestingafélagið Exista, sem þróaðist upp úr fiskvinnslufyrirtækinu Bakkavör og varð svo stærsti eigandi í Kaupþingi banka. FL group og seinna Stoðir voru fjárfestingarfyrirtæki sem þróuðust upp úr flugrekstrarfélaginu Flugleiðum.

Samkvæmt Wikipediu er fjármálavæðingin fólgin í „..vaxandi yfirdrottnun fjármálageirans í efnahagslífinu í heild…, drottnunarstöðu verðbréfa á markaði og hlutabréfa meðal heildarfjármagnseigna, yfirráðum hlutabréfamarkaðarins yfir fyrirtækjum…“ Annað einkenni fjármálavæðingar er sprengjukenndur vöxtur einkaskulda sem hlutfall af vergri þjóðarframleiðslu. Sístækkandi hluti af efnahagskerfum heims gengur fyrir lánum og skuldum.

Ofangreind móthverfa er ekki sú eina í efnahagskerfinu enda er auðvaldskerfið allt krossprungið af innri móthverfum. Hún er ekki heldur sú mikilvægasta. En á ríkjandi þróunarstigi, við ríkjandi fjármálavæðingu, er þessi móthverfa mikilvæg og verkar á margar aðrar.

Ein mikils háttar móthverfa er sú á milli hraðvaxandi afkastagetu framleiðslukerfisins og kaupgetu þegnanna sem vex miklu hægar. Í þessari móthverfu liggur grunnurinn að þeirri krepputilhneigingu auðvaldskerfisins sem sífellt vofir yfir því og á tímabilum ríður því eins og mara. Ýmsir spekingar – hagfræðingar sem aðrir – tala um fjármálavæðinguna sem orsök núverandi kreppu. Aðrir benda á nýfrjálshyggjuna. Það er misskilningur. Orsakir kreppunnar liggja í nokkrum eðlislægum móthverfum kerfisins, ekki síst þeirri sem hér var nefnd. Frjálshyggjubyltingin kringum 1980 var hugmyndafræðileg viðbrögð auðstéttarinnar við samdrætti og lækkandi arðsemi fjárfestinga þegar svonefnd „gullöld“ eftirstríðsáranna var liðin hjá. Fjármálavæðingin var viðbrögð við hinu sama. Af þessum tveimur systrum var fjármálavæðingin djúptækari af því hún fól í sér breytingu á efnahagskerfinu á meðan frjálshyggjan er hugmyndafræðilegs eðlis. Hvorug þeirra systra er nýfædd – þær hafa báðar lengi gegnt hlutverki í kapítalismanum – en  vöxtur þeirra felur í sér áherslubreytingar og formbreytingar í auðvaldskerfinu.

Fjármálavæðingin er afleidd beint af áðurnefndri móthverfu milli afkastagetu og kaupgetu: Þegar eftirspurn þegnanna dregst saman eða hefur ekki undan hraðvaxandi afkastagetu er hægt að halda henni uppi með því að bjóða þegnunum lán – vafninga, afleiður, kúlulán… Fjármálageiri nútímans byggist á að hirða gróða beint af persónulegum tekjum vinnandi fólks og annarra samfélagsþegna, gegnum lán, vexti, þóknanir og gjöld. Þetta þenur út markaðinn tímabundið en til lengdar kemur þetta niður á kaupgetu þegnanna og skerpir umrædda móthverfu enn frekar.

Þenslan var fyrst og fremst rekin áfram af græðgi fjármálaauðvaldsins. Á þensluárunum eftir aldamótin 2000 tók við villt spákaupmennska – þetta sem Marx í fyrrnefndri tilvitnun kallaði „örvæntingarfulla tilraun til að græða peninga án þess að leggja leiðina gegnum framleiðsluferlið.“ Til varð bóla – á hefðbundnum sviðum: á hlutabréfamarkaði og á húsnæðismarkaði. Hún var drifin áfram á uppskrúfuðum væntingum og skuldsetningu – lengra en svo að nokkur von væri um endurgreiðslu. Tryllt lánaþenslan endaði svo óhjákvæmilega á að reka fjármálakerfin fram af hengifluginu.

Fjármálavæðingin er sem sagt tilraun auðvaldsins til að þenja út markaðina. Hún er hugsuð sem úrlausn úr vanda efnahagslegs samdráttar. Hún getur skapað tímabundna þenslu. En kaup og sala á hlutabréfum og skuldavafningum skapa engin verðmæti. Eins og aðrar greinar efnahagslífsins lifir fjármálageirinn einvörðungu af verðmætasköpun þess launafólks sem vinnur framleiðin störf. Þensla fjármálageirans er merki um að stig arðráns á því fólki hafi hækkað, og afætum fjölgað.  Í stað þess að leysa vanda auðvaldsins skerpir fjármálavæðingin krepputilhneigingu kerfisins. Tilraunir auðvaldsins til að búa til peninga úr loftinu takast ekki til lengdar. Fjármálakreppan síðan 2008 staðfestir það. Í stað þess að leysa vandann skerpir fjármálavæðingin krepputilhneigingu kerfisins.

Loks er að nefna það að fjármálavæðingin opinberar og skerpir mikilvægustsu móthverfu kapítalismans – á milli félagslegs eðlis framleiðslunnar og einkaeignar á framleiðslutækjum. Í fyrsta lagi fylgir fjármálavæðingunni meiri samþjöppun eigna og auðmagns en nokkru sinni áður – innan einstakra landa og ekki síður á heimsvísu gegnum hnattvæðinguna. Auðhringarnir stækka hratt. Yfirþjóðlegar stofnanir (AGS, Heimsviðskiptastofnunin, OECD, NATO..) taka að sér meira og meira vald til að reyna að hemja stjórnleysi markaðarins – og hefta sjálfstæði þjóðríkja. Það sést jafnvel vísir að einni alheimsstjórn þrátt fyrir samkeppni einstakra eininga. Hins vegar birtist í fjármálavæðingunni morgunljóst og skýrt afætueðli austéttarinnar. Einmitt í fjármálavæðingunni kemur stéttin nakin fam: sem gráðug og spillt þjóðfélagsstétt sem mergsýgur fólk og náttúru. Samfélagslega nytjalaus skepna. Sú var tíðin að borgarastéttin var kennd við sparsemi og meinlætalifnað. En það var á 17 og 18. öld. Nú hefur stéttin svipuð afætu- og úrkynjunareinkenni og franski aðallinn í aðdraganda frönsku byltingarinnar.

Ég skrifaði bækling um fjármálavæðinguna á Íslandi (Fjármálavæðingin á Íslandi. Dæmigerð þróun frekar en undantekning). Það sem bæklingurinn sýnir er tvennt: Annars vegar að íslenska þróunin er í fyllsta samræmi við ríkjandi þróunarstefnu vestræns kapítalisma. Hins vegar að sú þróun sprettur beint af innbyggðum móthverfum auðvaldskerefisins. Þessar tvær niðurstöður mæla sterklega gegn ríkjandi skýringu á fjármálakreppunni, nefnilega þeirri að kreppan sé „séríslenskt klúður“. Að baki kenningunni um „séríslenska klúðrið“ búa nokkrar aðrar kenningar og meginályktanir.

a)     af því kreppan á Íslandi stafaði af mannlegum mistökum er hún auðvaldskerfinu óviðkomandi.

b)    hún varð vegna óskynsamlegrar efnahagsstjórnar, með skynsamlegri stjórn í landinu má komast hjá kreppum.

c)     Auðstéttin skal áfram ráðskast með atvinnutækin, en hún þarf bara að standa sig betur.

d)    Brýnasta verkefnið er að endurreisa fjármálakerfið. Svo brýnt er það á alþjóðlega vísu að það opinbera fé sem dælt hefeur verið inn í bankakerfið í Bandaríkjunum, Bretlandi og evruríkjunum frá 2008 nemur 14.000 milljörðum dollara. Það mun tilsvara ¼ af vergri þjóðarframleiðslu allra landa heims.

Auðvaldskreppur hafa oft reynst tími endurmats – ekki síst hjá auðstéttinni sjálfri. Í kreppunni á 4. Áratugnum fæddist Keynesisminn, sem tók stefnu á skynsemisstýrðan velferðarkapítalisma. Eftir samdráttinn á 8. áratugnum kenndan við olíukreppu fæddist  pólitísk bylting nýfrjálshyggjunnar – og samtímis því byrjaði fjármálavæðingin. En í núverandi kreppu hefur ekki verið fitjað upp á neinu nýju svo séð verði. Nýsköpunin í hagstjórn og þjóðfélagsmálum er jafnlítil hvort heldur menn tala út um hægra eða vinstra munnvikið. Það undirstrikar væntanlega sögulegt úrræðaleysi auðstéttarinnar, þótt auðvitað sé of snemmt að afskrifa alveg andans getu hennar.

En þurfum við að bíða eftir nýrri snjallri útgönguleið auðstéttarinnnar úr kreppunni? Hitt er meira spennandi hvort kreppan verður tilefni til endursköpunar í herbúðum alþýðunnar. Til þess verður gagnrýnin að hætta að takmarka sig við spillingu og klúður og fara að snúast um arðránskerfið sjálft. Vissar framfarir eiga sér stað. Á Íslandi og á Vesturlöndum er auðvaldskerfið til umræðu á ný en var það alls ekki fyrir 5 árum. Það er byrjun en við verðum að taka ný og stærri skref. Þótt auðvaldskerfið sé rotið mun það ekki hrynja af sjálfu sér. Í fyrsta lagi verður að endurvekja baráttuna í samtökum launafólks og aðra fjöldabaráttu. Í öðru lagi verður að endurnýja sósíalíska hreyfingu og sósíalískt prógram um hinn þjóðfélagslega valkost. Annars rotnum við sjálf með kerfinu sem við búum við.