Okkur Svarfdælingum
bættist ansi drjúg viðbót við byggðasögu okkar núna fyrir jólin. Miðaldir í
Skuggsjá Svarfaðardals. Frumkvæðið að ritinu kom frá Sögufélagi Svarfdæla sem
fékk Árna Daníel Júlíusson til verksins. Með því var um leið minnst 100 ára
afmælis Kristjáns Eldjárns, sem hóf sjálfur ritun svarfdælskrar byggðasögu en
lést áður en langt var komið verki, hafði þó skrifað skemmtilegan formála og
lítils háttar drög. Þau drög fékk Árni Daníel til afnota og notar, birtir m.a.
formálann í heild. Árni Daníel takmarkar verkið við miðaldirnar, en lok þeirra
miðast gjarnan við aldamótin 1500 eða þá siðaskiptin um 1550.
Saga auðs og valds
Bókin opnar okkur góða glugga inn í áður huldan heim. Þar birtast útlínur
og megindrættir samfélags. Í misskýrum línum þó. Nafnið er engin tilviljun.
Þarna birtist ekki Svarfaðardalur í ljósi almennra íslenskra miðaldarannsókna
heldur einmitt miðaldir Íslands dregnar upp „í skuggsjá Svarfaðardals“,
þ.e.a.s. í ljósi svarfdælskra fornleifarannsókna og ritheimilda um dalinn frá miðöldum.
Svo bætast við helstu nýju fornleifarannsókinir frá öðrum svæðum í
landinu.
Ég held að þarna fáist fyllri mynd af miðaldasamfélaginu en aðgengileg
hefur verið, a.m.k. kunnug mér sem er leikmaður á þessu fræðasviði. Það stafar
af því hvað efnislegar minjar (kuml, merkjagarðar, bæjarhólar, seltóftir,
kirkjugarðar, tímasetning mannvistar og eyðibyggðar) og skriflegar heimildir úr
Svarfaðardal eru miklar og Árni Daníel notar þær vel.
Eins og fram hefur komið hjá höfundi, m.a. hér í Norðurslóð, þá „hverfist
umfjöllunin fyrst og fremst um það hverjir áttu landið, hverjir nutu góðs af
framleiðslunni, hverjir fóru með völdin og þess háttar. Þetta er sem sagt ekki
landbúnaðarsaga heldur saga auðs og valds.“ (Nsl. nóvember 2016) Það mætti líka
kalla þetta þróun stéttaskiptingarinnar í landinu. Það má gagnrýna slíkt
sjónarhorn og segja að það sé þröngt, en vissulega eru þetta grundvallarþættir
í þróun samfélagsins og tilvist fólksins. En kannski er ekki rétt hjá höfundi
að sjónarhornið sé svona þröngt.
Sem alhliða mynd af miðaldasamfélagi dalsins tel ég þó allvíða vanta upp á
að mynd Árna Daníels sé skýr fyrir lesandann. Líklega er ekki kostur á öðru.
Eitthvað vantar upp á alþýðleika í framsetningu til að almennur lesandi fái
ljósa mynd. Vissulega útheimtir miklu meira af höfundi, miklu meiri matreiðslu
textans, að skrifa alþýðlegt rit en t.d. greinaskrif fyrir fræðirit. Texti Árna
Daníels er alls ekki fræðigreinatexti en hefði þó haft gott af meiri vinnu við
að auka alþýðleikann. Þetta er sjálfsagt óhjákvæmilegt í ljósi hins víðfeðma
efnis og þess nauma tíma sem höfundur fékk.
Árni Daníel er varfærinn fræðimaður sem lætur ekki hanka sig á að „hrapa að
ályktunum“. Hann segir stundum að svona og svona „gæti það hafa verið“. Ég veit
að skiptar skoðanir eru meðal fræðimanna um íslenskt miðaldasamfélag, rétt eins
og um nútímasamfélgið. Til að auka gagn og ánægju lesandans af lestrinum hefði
ég hér og þar kosið meiri og ákveðnari ályktanir höfundar. Mér sýnist
heimildagrundvöllur Árna Daníels víðast það traustur að hann beri uppi
ályktanir. Kannski mætti stundum skrifa „líkindi benda til“ í stað þess að
segja „gæti hafa verið“.
Nokkar ályktanir
Til gamans langar mig að raða upp nokkrum af ályktunum bókarinnar sem Árni
Daníel ýmist setur fram svartar á hvítu eða ýjar að án fullyrðingar. Það er
gaman að gera þetta af því hvað myndin af Svarfaðardal miðaldanna er hér
heildstæð og glögg þrátt fyrir allt, og einnig af því hún segir margt annað en
hefðbundnar hugmyndir um miðaldasamfélagið segja – og annað en margar nýrri
hugmyndir fræðimanna líka. Hér kemur vísast það til að undirritaður er meiri
glanni en Árni Daníel (og líka það að þessi grein er fljótaskrift).
- Það er rangt að búskapur landnámsmanna hafi verið rányrkjubúskapur sem hafi fljótt
gengið á landgæðin. „Ekki eru merki um jarðvegs- og gróðureyðingu frá þessum
tíma í dalnum, þótt búfénu hafi fjölgað svona mikið og loftslag verið mjög
kalt“. Landbúnaðurinn óx hægt og bítandi án landfræðilegra hindrana til 1400.
- Kuml: (heiðnar grafir)
hafa fundist óvenju mörg í Svarfaðardal og Árskógsströnd. Lega þessara kumla
bendir til að ströndin, niður- og miðsveitin hafi byggst nokkuð á undan
framdölunum.
- Sjálfseignarbændur: Kuml voru sett á landamerki sem merki um jarðeign fjölskyldu og
sjálfstæði. Fjöldi kumlanna bendir til að dalurinn hafi byggst einkum af
sjálfseignarbændum, ekki af aðli og ófrjálsu fylgdarliði hans. Þetta er annað
munstur en sums staðar annars staðar í landinu. „Upphaflegar sjálfstæðar jarðir
[virðast] hafa verið allt að 20 eða jafnvel fleiri.“ Fjöldi kirkna í dalnum –
21 kirkja á 11. Öld – bendir mjög í sömu átt. Þetta var því líklega samfélag
sjálfseignarbænda sem áttu fulltrúa á þingum þjóðveldisins og höfðu með sér
„hrepp“.
- Garðar: Lengd hlaðinna garða frá miðöldum í Svarfaðardal (hagagarða, landamerkjagarða,
vallargarða) er um 150 km. Görðunum var reglulega haldið við fram að Svarta
dauða 1402, en var þá að miklu leyti hætt.
- Áburðarnotkun varð regluleg eftir 1100 en varð óreglulegri eftir Svarta
dauða.
- Seljabúskapur: Forleifaskráning skráir seljarústir við 38 lögbýli í Svarfaðardal
(mikinn meirihluta lögbýla) en aðeins 3 í Skíðadal (lítil garðlög þar líka).
Sel voru almennt uppi í hlíð, ofan hagagarða. Á tíma Jarðabókar Árna og Páls
(1702-14) var selför hins vegar aðeins frá fáum bæjum. Líklega er „samhengi
milli byggingar hagagarða og þess að farið var að hafa í seli“ og eins þegar
hvorutveggja var hætt.
- Kúabúskapur: Nautgriparækt var ráðandi í landinu framan af miðöldum. „Allt að 85%
landbúnaðarafurða komu frá þessari einu grein.“ Það gjörbreyttist við Svarta
dauða.
- Þéttbýli: Toll- og tíundarskyld
býli (lögbýli) í Svarfaðardal árin 1318 og 1398 voru 68. Til viðbótar komu
„hjábýli“ (hjáleigur) sem voru ósjálfstæð og greiddu ekki tíund. Þau hafa verið
skráð alls 69 á breytilegum tímum. Ef tvíbýlt var og þríbýlt á stærri jörðum
var sannarlega „setinn Svarfaðardalur“. Hjábýlin hurfu eftir Svarta dauða en
fóru að byggjast aftur á 17. og 18. öld.
Héraðsríki: Ekki löngu eftir landnámsöld fór eignarhald jarða að breytast og renna
undir höfðingja og einnig kirkjustofnanir. Fyrst voru þetta einkum veraldlegir
ættarhöfðingjar og landeigendur, þá mynduðust víða héraðsríki sem voru nánast
sjálfstæðar stjórnarfarseiningar. Fornungar voru rík, sjálfstæð valdætt sem
ríkti á Völlum og Urðum kringum 1200, tók þátt í baráttu um völdin í Eyjafirði
og átti í brösum við Hólabiskup.
- Meginkirkjur urðu „staðir“ sem eignuðust lönd og auð og voru sjálfstæð
tíundarsvæði. Vellir var slíkur „staður“. En valdasamþjöppunin í landinu var
mikil og jarðeignir runnu í vaxandi mæli undir stærri kirkjustofnanir upp úr
róstrum Sturlungaaldar. Fornungar biðu pólitískan ósigur, liðu undir lok og
Vellir féll þá undir Hóla. Það varð svo að meginreglu skömmu fyrir 1300 að
„staðir“ landsins féllu undir forræði kirkjunnar og biskupsstólanna.
-Urðamenn: Urðir var ein
þeirra krikjujarða sem féll ekki undir forræði kirkjunnar og Hóla, af því
kirkjan átti ekki heimajörðina. Þetta varð sjálfstæður grundvöllur undir
miklu veldi Urðarmanna á 14. öld. Þorsteinn Eyjólfsson á Urðum var lögmaður
yfir öllu landinu og síðan einnig hirðstjóri og einn helsti valdamaður landsins
í áratugi, átti margar jarðir (og Urðakirkja aðrar), hafði um sig einkaher,
„sveinalið“.
- Arðrán: Eitt dæmi um
harkalegt leigugjald leiguliðanna á 14. öld: Jarðirnar Hóll (niður) og
Sauðanes voru meðal jarða Hólastóls. Leigan var greidd í lömbum, smjöri, skreið
og vaðmáli. T.d. áttu jarðirnar tvær að greiða landeigandanum 350 kg af skreið
árlega. Og heildarleigan var jafnvirði 420 metra (700 álna) af 0,7 m breiðum
vaðmálsstranga. Fróðlegt hefði verið að gera sér grein fyrir hve mikið þetta
gjald var miðað við neyslu býlisins sjálfs. Þetta var aðeins jarðarleigan,
landskuldin, þar á ofan bættist tíundin til kirkjunnar, heytollur, ljóstollur
og örugglega fleira. Þetta eina litla dæmi talar sínu máli um arðránið.
- Bækur: Samkvæmt
Auðunnarmáldaga 1318 var Vallakirkja langauðugust kirkna á Norðurlandi að bókum
(utan Hóla), átti 56 bækur.
- Svarti dauði voru mestu hamfarir Íslandsbyggðar. Einnig í Svarfaðardal. Hólabiskup
vísiteraði dalinn 1429 og 1431. Þá voru aðeins 5 af 16 tollskyldum jörðum í
Urðasókn í byggð. Þrjár af sex í Upsasókn og Upsir í eyði. Árið 1447 voru 9 af
14 jörðum Möðruvallaklausturs í dalnum í eyði. Höfundur áætlar að 48 af 68
lögbýlum hafi lagst í eyði og „sennilega nær allar hjáleigur“. Fyrst eftir
drepsóttina miklu hafði býlum í Svarfaðardal því fækkað úr 100-110 í 20! Óvíst
að mannfækkunin hafi unnist upp fyrr en á 19. öld.
- Sauðfjárrrækt: Þetta raskaði öllum búskaparháttum. Vinnuaflsfrek nautgriparækt vék
fyrir sauðfjárrækt. Selför snarminnkaði og viðhald hagagarða þar með. Offramboð
varð á jarðnæði og landeigendum tókst ekki að halda uppi leiguverðinu. Dæmi um
áðurnefndar jarðir í Upsasókn sýnir það. Samanlögð árleg leiga Hóls (niður) og
Sauðaness til Hólastaðar lækkaði úr jafngildi 700 álna vaðmáls í 420 álnir.
Hagur leiguliða hafði batnað verulega við pláguna.
- Siðaskipti: Ekki jókst þó bændaeign jarða. Með siðaskiptum eignaðist konungur
bæði klausturjarðir og jarðir katólskra höfðingja eins og fjölskyldu Jóns
Arasonar. Hins vegar var Hólastóll orðinn stærsti jarðeigandi dalsins. Þarna í
lok miðalda áttu kóngur og kirkja 50 jarðir í Svarfaðardal en bændur og
veraldlegir jarðeigendur aðeins 11.
Mesti galli við bókina er að of mikið er af slökum myndum. Hins vegar eru
fjölmörg góð og gagnleg kort og töflur til mikillar glöggvunnar. Verkið
Miðaldir í Skuggsjá Svarfaðardals er í heild meiri háttar ávinningur fyrir alla
áhugasama um miðaldir – og okkur Svarfdælinga auðvitað sérstaklega. Bókin
heiðrar minningu Kristjáns Eldjárns rækilega. Þakka ber Sögufélagi Svarfdæla
sitt góða frumkvæði. Árni Daníel Júlíusson hefur unnið afrek.
No comments:
Post a Comment