Evra eða króna?
Síðustu vikur og
mánuði, eftir að gengi krónunnar fór að lækka, hækka aftur raddirnar sem
vilja binda íslensku krónuna við evru (einstaka vill dollar), greiða
laun í evrum eða taka upp evru, „stöðugan gjaldmiðil“. Sem sagt
fastgengisstefna – ellegar þá að leita alveg í „skjól stórveldis eða
ríkjasambands“ (orðalag Baldurs Þórhallssonar) sem sé ESB-aðild. Hæstu
þvílíkar raddir koma frá Samfylkingunni og Viðreisn sem við var að
búast. Samfylkingin gefur út myndband og hvetur til ESB-aðildar, og
höfuðrökin í málinu eru „stöðugleiki“ og „ódýrara Ísland“ með upptöku
evru. Sömu kröfur eiga líka stuðning langt inn í Sósíalistaflokkinn og
munu valda honum innantökum þegar hann um síðir verður að taka afstöðu
til ESB.
Hins vegar talar ný forusta ASÍ nú örðu vísi en sú gamla
var vön að gera. Drífa Snædal segir : „Umræðan um gjaldmiðil er alveg
örugglega ekki fyrsta mál á dagskrá hjá nýkjörinni forustu ASÍ, það eru
brýnni mál sem við erum að fjalla um, það eru skatta- og húsnæðismál,
við setjum þau á dagskrá núna.“
Það er óhjákvæmilegt fyrir
launafólk að velta vöngum yfir þróun gengisins í adraganda
kjarasamninga. Verkalýðshreyfingin þarf auðvitað að spyrja sig hvaða
ráðstafanir geti varnað því að verðbólga éti kauphækkanir jafn óðum.
Duga ekki „rauð strik“ eða þarf vísitölubindingu launa? Til að taka upp
evru þarf að ganga í Evrópusambandið fyrst. Það er þó hægt að binda
gengi krónunnar við evru án inngöngu, en slíkt væri augljóslega liður í
aðlögunarferli fyrir ESB-aðild.
Hver svo sem gjaldmiðillinn er
verður þróun kaupmáttar alltaf niðurstaða úr stéttabaráttu.
Stéttabaráttan verður ekki afgreidd með einni saman gengisskráningu og
peningamálastefnu. En gjaldmiðillinn hefur samt áhrif og um það skulum
við ræða. Það er til lítils að ræða fast eða fljótandi gengi „fræðilega“
nema út frá valkostum raunveruleikans – fyrst og fremst evrunni og ESB,
og reynslunni af ríkisfjáramálastefnu og peningamálastefnu þess
batterís gagnvart aðildarríkjum. Dæmin og reynslan eru fyrir hendi.
Evrópusamruninn
hófst með Evrópubandalaginu 1957. Evrópubandalagið byrjaði sem
fríverslunarsvæði og tollabandalag, breytti sér svo í Evrópusamband
1993, sameiginlegan markað með frjálsu fjármagnsflæði, þaðan yfir í
myntbandalag – og í framhaldi af evrukreppunni boðar æðsta yfirstjórn
ESB fjármálabandalag (sameiginleg efnahagsstjórn og vald yfir fjárlögum
einstakra ríkja) og þróunin stefnir að pólitísku sambandi.
Sjá nánar hér
ESB
er birtingarmynd á hnattvæðingarþróun auðvaldskerfisins. Auðmagnið
þjappast saman í sístækkandi einingarnar. Þrenningin Bandaríkin – ESB –
Japan myndar blokk og hefur drottnandi stöðu en mætir samt vaxandi
keppni á viðskiptasviðinu (einkum frá Kína) og átök milli blokkanna
harðna. Auðvaldskerfið skiptist jafnframt í „jaðarsvæði“ og
„kjarnsvæði“. Að mikilvægum hluta fer arðránið fram sem flæði arðs milli
svæða, frá jaðarsvæðum til kjarnasvæða, frá hinum fátækari til hinna
ríkari.
Evrukreppan
Evrukreppan svokölluð sem brast á
frá og með 2009 birtist annars vegar sem skuldakreppa margra ríkja á
evrusvæðinu jafnframt því sem atvinnuleysi í meirihluta evruríkjanna í
hefur síðan lengst af verið yfir 10% - og í Grikklandi, Ítalíu, Spáni og
Portúgal jafnvel yfir 20%. Kreppan hefur verið dýpst á því sem kalla má
„jaðarsvæði“ ESB: í sunnanverðri og austanverðri Evrópu. Versta dæmið
var og er Grikkland.
Ríkjandi orðræða á Íslandi – hjá RÚV og öðrum
„evrópusinnum“ – vill skýra kreppuna í Suður-Evrópu og Austur-Evrópu
með staðbundinni óstjórn, spillingu, opinberri eyðslusemi o.s.frv.
Grikkir voru gjarnan sagðir vinna lítið, taka ellistyrkinn snemma
o.s.frv. En þetta er áróður, vinnutími Grikkja 2008 var víst sá lengsti á
evrusvæðinu og eftirlaunaaldurinn um meðaltal.
Kreppa bæði
Griklands og annarra „jaðar“-ríkja ESB er yfirleitt einföld í eðli sínu.
Hagkerfi þessara ríkja gat ekki keppt við útflutning frá kjarnaríkjum
ESB, fyrst og fremst Þýskalandi sem blásið hefur út sem
útflutningshagkerfi. Á tíma fjármálabólunnar fram að 2008 var hins vegar
hægt að halda uppi mun hærri lífsgæðum en ella í þessum löndum með
miklu og ódýru flæði lánsfjármagns – einkum frá norðurevrópskum bönkum.
En í kreppunni kom að skuldadögum.
Kjarninn í Brusselvaldinu er
norðurevrópsk fjármálaelíta (nátengd þeirra bandarísku) og „þýska
útflutningsvélin“. Efnahagsstefna Brusselvaldsins endurspeglar
efnahagsstyrk landanna sem að því standa. Evran er skraddarasniðin fyrir
þarfir Þýskalands. Með tilkomu sameiginlegs gjaldmiðils misstu hins
vegar veikari ríkin hagstjórnarvopn til að verja sig, og í kreppunni
misstu þau stjórn eigin mála á einu sviði af öðru.
Sjá nánar hér
Þýskaland
Þýskt
auðvald náði á tíunda áratug að þrýsta verulega niður lægstu launum í
eigin landi, ekki síst með hjálp ódýrs vinnuafls frá Austur-Evrópu.
Þetta veikti frekar en styrkti eftirspurnina í þýska hagkerfinu sjálfu
en útkoman varð samt hagvöxtur, afskaplega
útflutningsdrifinn
hagvöxtur, og Þýskaland fékk gríðarterka samkeppnisstöðu eigin
framleiðslu gagnvart öðrum ESB-ríkjum. Sem óhjákvæmilega þýddi samdrátt
iðnaðarframleiðslunnar á hinum svæðunum sem urðu undir í samkeppni við
þýsku útflutningsvélina. Hin sameiginlega mynt raskar þannig
samkeppnisstöðunni og gagnast einkum sterkustu hagkerfunum en vinnur
mest gegn „jaðrinum“. Grunnhugmynd frjálshyggjunnar um frjálst flæði er
lög í ESB og þeim sem urðu undir var gert ómögulegt að vernda eigin
framleiðslu.
Viðskiptajöfnuður Þýskalands varð hagstæður og
jöfnuður viðskiptalanda þeirra tilsvarandi neikvæður. Við þær aðstæður
sótti þýskt og norður-evrópskt banka- og fjármálaauðmagn fram á
þenslutímanum fram að 2008 og bauð hagstæð lán í „jaðar“-löndunum, ekki
síst til þess fallin að kaupa fyrir þau þýskan útflutning (en ekki
byggja upp eigin framleiðslu- og stoðkerfi). Löndin voru yfirleitt meira
og minna kaffærð í skuldum, skuldum ríkisins, fyrirtækja og
einstaklinga. Ójöfn samkeppni og ólíkur efnahagsstyrkur á einum
sameiginlegum markaði skilaði sér þannig að sá sterkari dró þróttinn úr
hinum veikara. Þegar kreppan skall á tók svo við vandinn að innheimta
skuldirnar.
Grikkland
Grikkland tók upp evru árið
2000 og upplifði neysludrifinn hagvöxt og safnaði viðskiptahalla,
sérstaklega gagnvart Þýskalandi, og skuldum í norðurevrópskum bönkum til
að greiða hallann. Þegar skuldakreppan lagðist yfir Grikkland tók ESB
efnahagsstjórnina í landinu milliliðalítið. Nánar tiltekið „Þríeykið"
(troika: Framkvæmdastjórnin, Evrópski seðlabankinn að viðbættu AGS). Og
gerði grísk stjórnvöld að „landstjórum“ sínum. Á árunum 2010-2018 fékk
Grikkland stóra „björgunarpakka“ frá „Þríeykinu“ í formi lána og
áætlunar um niðurgreiðslu þeirra í áföngum.
Grikkland hafði tekið
upp evru og hafði t.d. ekki möguleika á gengisfellingu til að vernda eða
örva eigin framleiðslu og útflutning. Í staðinn þurfti að greiða fyrir
„björgunarpakkana“ með miskunnarlausum niðurskurði á opinberri þjónustu,
með útstrikun hundruð þúsunda opinberra starfa og meðfylgjandi
gríðarlegu atvinnuleysi, með lækkun launa (35% lækkun hjá fagmenntuðum
og 31% hjá ófagmenntuðum) og stórlega hækkuðum lífeyrisaldri . Auk þess
var þess að krafist að Gríska ríkið seldi ríkiseignir á útsölu, t.d.
hafnir og samgöngukerfi.
Sjá nánar hér
Björgunaraðgerðum
lauk í ágúst sl. Hið ESB-sinnaða RÚV sagði að björgunin hefði tekist
vel (endurómandi stóru fréttastofurnar). Það er fegrun raunveruleikans.
Hinn þekkti bandaríski hagfræðingur Jack Rasmus lagði eftirfarandi mat á
„björgunina“: „Grikkland hefur bara skipt út lánadrottnum. Í fyrstu
björgunaraðgerðinni, 2010, skuldaði landið aðallega einkabönkum Evrópu. Í
annarri björgunaraðgerð komu samevrópsku stofnanirnar (Þríeykið) og
veittu lán til að borga út einkalánadrottnana – Grikland sá raunar
aldrei peningana – og og færðu í reynd skuldina yfir á efnahagsreikninga
Þríeykisins. Grikkland varð nú að reiða út enn hærri greiðslur – í
þetta sinn till Þríeykisins. Þríeykið borgaði síðan einkabakana út.
Rannsókn German Institute sýna að 95% af öllum greiðslum af skuldum
Grikklands til Þríeykisins hafi að lokum runnið til norðurevrópskra
banka.“
Sjá nánar hér
„Þríeykið“
tók þannig að sér að skipuleggja skuldainnheimtu fyrir evrópska
fjármálakerfið, og kom fram sem innheimtuaðili fyrir bankastjórana. Í
síðasta þætti málsins vísar Þríeykið svo Grikkjum á nýja evrópska banka
og vogunarsjóði eftir lánum til að borga samevrópsku stofnanirnar út.
Þannig
var tekist á við evrukreppuna víðast hvar í skuldsettum evrulöndum, á
misróttækan hátt: með blóðugum niðurskurði ríkisútgjalda, enda fylgir
ESB ríkisfjármálasáttmála sem bannar teljandi ríkishalla. Hvaða pólitík
er þetta? Þetta er pólitík fjármálafáveldisins,
fjármálaheimsvaldastefna.
Ítalía
Öfugt við Grikkland
er Ítalía öflugt iðnríki. Á 7-10. áratug gaf ítalskur iðnaður þeim þýska
lítið eftir. En þegar Ítalía tók upp evru sýndi sig að ítalski
iðnaðurinn hafði samt ekki afköst á við þýsku útflutningsvélina og
landið lenti brátt í miklum viðskiptahalla við Þýskaland. Nú gat Ítalía
ekki jafnað leikinn eins og áður með því að fella líruna. Við tók
efnahagsleg stöðnun og samdráttur. Á árunum 2009-2012 var fimmta hvert
ítalskt iðnfyrirtæki lagt niður. Í ríkisfjármálunum tók við
niðurskurðarsterfna þó ekki væri hún eins blóðug og í Grikklandi.
Atvinnuleysi hefur síðan haldist 10-15% og a.m.k. tvöfalt hærra meðal
ungs fólks. Þegar Framkvæmdastjórn ESB sætti sig ekki við Berlusconi sem
forsætisráðherra 2011 sparkaði hún honum án þess að spyrja Ítali og
setti í staðinn Goldman-Sachs-manninn Mario Monti. Fjármálaveldið kýs
helst að stjórna milliliðalaust.
Í ljósi alls þessa er ekki
undarlegt að það voru ESB-efasemdarmenn og evruandstæðingar sem unnu
kosningarnar á Ítalíu í sumar. Popúlistastjórnin sem nú situr í Róm
sættir sig ekki við niðurskurðarkröfur ESB. Hún leggur upp með
hallafjárlög og aukin framlög til innviða. Hækkar lægstu laun og
lífeyri. En hvers konar keynesismi er jú bannaður í ESB, m.a. er algjört
bann við fjárlagahalla yfir 3%. Þar sem Ítalía er í fjötrum evrunnar
verður fjárlagahallinn aðeins jafnaður með lántökum. Stjórnarflokkarnir
ræða einnig um að stofna „hliðarmynt“ til að greiða með opinbera
þjónustu og komast út úr herfjötri evrunnar. Framkvæmdastjórn ESB hefur
hafnað hinum nýju fjárlögum á Ítaliu og krefst þess að þau verði
endurskoðuð.
Sjá nánar hér
Eystrasaltslöndin
eru
gott dæmi um þann fjötur sem evran varð ríkjum í efnahagskröggum. Eftir
efnahagslega sjokkþerapíu og einkavæðingu í Eystrasaltslöndum á 10
áratugnum fylgdu löndin öll þrjú beingaddaðri frjálshyggju eftir
bókinni, fordæmi Lettlands var t.d. haldið hátt á loft af AGS eftir
aldamótin. Efnahagsumbæturnar þar voru „business-friendly“, háir skattar
á laun en skattaparadís fyrir eignamenn og auðhringa. Þenslan var þó
ekki notuð til uppbyggingar heldur varð „af-iðnvæðing“ raunin, og
Þýskaland og „kjarnalönd“ ESB notuðu Eystrasaltslöndin í fyrsta lagi sem
útflutningsmarkaði og í öðru lagi sem fjármálamarkaði til að fjármagna
innflutninginn til þessara landa. Fyrir aldamót voru Eystrasaltslönd
komin með fastgengisstefnu, bundu galdmiðil sinn síðan brátt evru, og á
fyrsta áratug nýrrar aldar var banka- og fjármálakerfi þeirra allra
komið í eigu erlendra norður-evrópskra banka. Árið 2004 gengu þau í ESB
og tóku upp evru á árunum 2011-15.
Sjá nánar hér
Frá
2008 varð kreppan dramatískt. Í hruninu höfðu Eystrasaltslönd þó enn
ekki tekið upp evru, svo formlega gátu þau fellt gengið til að örva
eigin framleiðslu og útflutning. En þetta var hindrað af lánadrottnum
þeirra sem pressuðu löndin til að fylgja fastgengisstefnu til að verja
hagsmuni eigin banka, og fengu í því stuðning ESB. Sem dæmi var
fjármálakerfi Lettlands fyrir hrun komið nánast allt í eigu sænskra
banka. Vaxandi skuldum var þess vegna mætt með miskunnarlausum
niðurskurði opinberrar þjónustu. Um þetta fjallar Hilmar Þór Hilmarsson
hagfræðiprófessor í bók sinni
The Economic Crisis and its Aftermath in the Nordic and Baltic Countries.
Hilmar
Þór skrifar: „Eystrasaltslöndin voru neydd í gríðarlegan niðurskurð
ríkisútgjalda í hruninu 2008 ekki síst í mennta og heilbrigðismálum.
Slíkur niðurskurður hefði verið útilokaður á Norðurlöndunum. Hefðu
íslensk stjórnvöld reynt slíkt hefði það leitt til þjóðfélagsátaka sem
engin ríkisstjórn myndi lifa af til lengri tíma.“ (Stundin 18. tbl. 2018
Umrædd grein)
Og
atvinnuleysið æddi upp, var t.d. í Lettlandi komið í 15% fljótt eftir
hrun. Og hefði orðið miklu meira ef þegnarnir hefðu ekki brugðist við
með því að flytjast úr landi í stórum stíl. Hilmar Þór skrifar: „Þegar
Eystrasaltsríkin urðu sjálfstæð árið 1991 voru íbúar þar 7,8 milljónir.
Nú eru 6,1 milljónir eftir.“ (sama stað)
Ísland
Hliðsjón
af ofannefndum löndum ætti að hjálpa til að meta reynslu Íslendinga.
Ísland er reyndar ekki „jaðarríki“ í auðvaldsheiminum heldur er staðsett
utarlega á kjarnasvæði hans. Ísland er ekki í ESB og því ekki undirlagt
ríkisfjármálareglur þess eins og þau ríki sem að framan voru talin.
Hins vegar er Ísland ekki alveg utan ESB heldur. Við gengum í EES árið
1995 og það tengdi landið við alþjóðlegt fjármálaumhverfi. Það fór saman
við innreið nýfrjálshyggjunnar í landið (meira og minna í alla flokka).
Þetta lagði grunninn hnattvæðingu íslensks efnahagslífs (frjálsa flæðið
og útrásin!) og fjármálavæðingunni (og hruninu!) Samkvæmt Stefáni
Ólafssyni og Arnaldi Sölva Kristjánssyni (
Ójöfnuður á Íslandi,
sjá t.d. bls. 17) er 1995 líka sá tímapunktur er „íslenska
jafnaðarsamfélagið“ leið undir lok og stóraukin ójafnaðarþróun hófst.
Hvernig
reiddi Íslendingum af í hruninu miðað við það sem orðið hefði væru þeir
í ESB? Spurningin snýst m.a. um ábyrgð ríkis á bankakerfum. Í nóvember
2008 þrýsti ESB íslenskum stjórnvöldum til að gangast við
ICESAVE-skuldunum. Og þegar stjórnvöld leituðu lánafyrirgreiðslna hjá
AGS lýsti ESB yfir að það væri sameiginleg afstaða allra ESB-ríkja að
leggjast gegn því að AGS aðstoðaði Ísland ef kröfur Breta og Hollendinga
væru ekki virtar. Þrýstingurinn var mikill og í ákveðna átt.
Með
neyðarlögunum í október 2008 var íslensku bönkunum skipt upp, erlenda
starfsemin skorin frá og nýir bankar stofnaðir. Hjá ESB hins vegar var
sú almenna stefna tekin í fjármálakreppunni að hvert ríki bæri ábyrð á
einkabönkum viðkomandi lands. Írland var að nokkru leyti í sömu stöðu og
Ísland og írska ríkið þurfti að ábyrgjast skuldbindingar írskra banka
eftir hrun, sem dró landið á barm þjóðargjaldþrots. Ef Ísland hefði á
líkan hátt verið bundið af fjármálastefnu ESB er líklegt að útkoma okkar
úr hruninu hefði orðið miklu verri.
Ísland var ekki bundið af
ríkisfjármálareglum ESB (Maastrichtreglum) sem banna meira en 3%
fjárlagahalla og fyrstu árin eftir hrun var fjárlagahalli hér 5-6% eða
nærri tvöfaldur við þær reglur, og gerði mögulegt að milda niðurskurð
opinberrar þjónustu.
En íslenska krónan. Hver var reynslan af
henni í hruninu? Hilmar Þór Hilmarsson ber íslenska dæmið saman við
Eystrasaltslöndin: „Efnahagsþróunin á Íslandi var frábrugðin þróuninni í
Eystrasaltsríkjunum. Gengi krónunnar féll, bankarnir hrundu, en
niðurskurður í ríkisfjármálum var mun minni en hjá Eystrasaltsríkjunum.
Ef við skoðum árangur efnahagsstefnunnar á Íslandi er hann miklu betri.
Mikill hagvöxtur, lítið atvinnuleysi og aukið svigrúm til
velferðarútgjalda og uppbyggingar.“ (
Stundin.is 1. nóv)
Gengi
íslensku krónunnar fór að lækka ört síðla árs 2007 og kaupmáttur launa
að rýrna. Snemma árs 2010 hafði hann rýrnað um nálægt 16% miðað við
2007. Skuldavandi, atvinnuleysi o.fl. gerðu kjaraskerðinguna meiri, og
hrunið gerði fjölda heimila gjaldþrota vegna bólgnandi lána.
Atvinnuleysi fór í um 9% árið 2009 en minnkaði aftur nokkuð hratt næstu
tvö ár. Sjá hér niðurstöður Stefáns Ólafssonar og Arnaldar Sölva
Kristjánssonar um áhrif hrunsins á launafólk.
Umrætt skjal
Málið snýst um fullveldi
Ekki
held ég því fram að alþýða Íslands hafi endurheimt fyrri kjör eftir
hrunið, en það er undir baráttu hennar sjálfrar komið að hún geri það.
Hvorki ástand hagkerfisins né krónan munu hindra það. Það er meginatriði í
samanburði á Íslandi og ofannefndum kreppuhrjáðum evrulöndum að Ísland
hélt í meginatriðum fullveldi sínu og réði eigin málum. Kjör almennings á
Íslandi réðust því áfram fyrst og fremst af útkomunni úr
stéttabaráttunni á heimavelli, bæði kaupgjaldsbaráttu og baráttu um
ríkisfjármálin (hitt er annað mál að verkalýðshreyfingin fylgdi
stéttasamvinnustefnu og gaf eftir umsamdar kauphækkanir 2009 og sveigði
sig þannig að „greiðslugetu atvinnuveganna“).
Hin kreppuhrjáðu
evrulönd misstu hins vegar meira eða minna frá sér stjórn eigin mála.
Þar þarf almenningur í viðbót við eigið auðvald að fást við
yfirþjóðlegar stofnanir sem ráða jafnvel úrslitum og það sýnir sig sig
að þær hafa í fyrirrúmi aðra hagsmuni en hagsmuni almennings.
Spurningin
um gjaldmiðil snýst öðru fremur um fullveldi. Fullveldið er alþýðunni
vopn og auðlind og þjóðríkið er frá hennar sjónarhóli miklu æskilegri
vettvangur stéttabaráttunnar en ríkja- og efnahagsblokk af gerð ESB.
Hvert fer það fullveldi sem látið er af hendi með ESB-aðild? Dæmin frá
evrukreppunni sýna það ljóslega að valdið sem látið er af hendi fer til
fjölþjóðlegrar og yfirþjóðlegrar fjármálaelítu sem er kjarni
Brusselvaldsins.
